Auteur: Didi van Trijp

Over de lezing Kroedwusj en heksenplanten door Isabela Pombo Geertsma schreef Adri Mulder onderstaand verslag, inclusief foto’s. Het bestuur van de Clusiusstichting buigt zich inmiddels over een prachtig nieuw lezingenprogramma voor 2025.

Van de lezing Tuinen van stadhouders Willem IV en Willem V door Michiel Plomp schreef Adri Mulder onderstaand verslag, inclusief foto’s. De volgende Clusiuslezing is op 15 oktober: Isabela Pombo Geertsema over kruidwis en heksenplanten.

Binnen de Clusiusleerstoel aan de Universiteit Leiden ben ik betrokken bij het bestuderen van historische herbaria en botanische tekeningen gemaakt door de vroege wetenschappers, (scheeps-)artsen en ontdekkingsreizigers uit de 16e, 17e en 18e eeuw. Deze collecties beslaan vaak ook medicinale en anderszins nuttige planten, zowel uit Europa als uit de tropen. Een aantal voorbeelden zijn de botanische tekeningen van medicinale planten gedocumenteerd in Ceylon door VOC-scheepsartsen, de boekherbaria van de Duitse ontdekkingsreiziger Leonhard Rauwolf, de Historia Naturalis Brasiliensis (1648) uit Nederlands Brazilië en verscheidene andere historische herbaria van anonieme botanici. Een aantal anonieme 18e-eeuwse herbaria lijken te zijn gemaakt in de Leidse Hortus Botanicus.

Op dit moment doen we onderzoek aan:
* De herbaria van Rauwolf (1535-1596), verzameld in Zuid-Frankrijk en Italië rond 1560. Onderzoeker: Anastasia Stefanaki (UU) en diverse studenten.
* Het herbarium van Simone D’Oignies (ca. 1730) door PhD student Aleid Offerhaus.
* Geïllustreerde kruidenboeken uit de 16e eeuw (Fuchs, Beck, Bock) met een focus op rituele en anti-hekserij planten. PhD student Isabela Pombo Geertsma (UU). 

Het 16e-eeuwse kruidenboek van Bock vermeldt het gebruik van Buxus struikjes voor het verjagen van de duivel. De details van dit gebruik zijn het onderwerp van het promotieonderzoek van Isabela Pombo Geertsma.

Van het inspirerende Clussiussymposium Onderaards leven schreef voorzitter Martine Mondt – Schouten onderstaand verslag, inclusief foto’s door Adri Mulder.

Ons bereikte het droeve bericht, dat Pieter Baas op 29 april 2024, de dag na zijn tachtigste verjaardag, is overleden. Pieter was sinds 1996 een zeer gewaardeerd lid van ons bestuur. Gedurende al die jaren heeft hij belangrijke bijdragen geleverd aan de talrijke symposia, georganiseerd door de Clusiusstichting, door zelf lezingen te geven en andere sprekers uit te nodigen. Zijn voorstellen voor nieuwe onderwerpen voor lezingen waren waardevol en innovatief.

Pieter was emeritus hoogleraar systematische plantkunde bij de Universiteit Leiden en oud wetenschappelijk directeur van het Nationaal Herbarium Nederland. Hij  was een nationaal en internationaal vermaard botanicus, gespecialiseerd in de systematische en ecologische houtanatomie.

Over zijn inspiratie heeft Pieter gezegd: “Mijn eigen interesse ligt vooral in de rol die het klimaat heeft gespeeld in de diversificatie van de microscopische bouw van het hout van bomen en struiken in de laatste 100 miljoen jaar van aanpassing en selectie. De anatomie van hout in al haar schoonheid en verscheidenheid is een sleutel tot het begrijpen van hoe bomen en struiken kunnen leven en overleven. En ons menselijk bestaan  is weer ondenkbaar zonder het bestaan van houtige planten.”

Pieter was een fijngevoelige, bescheiden, onderkoeld humoristische man. Wij zullen zijn warme vriendschap zeer missen.

Van de lezing Juffertjes in ’t groen door Cécile Verburg schreef Adri Mulder onderstaand verslag, inclusief foto’s. De volgende Clusiuslezingen zijn op 25 juni (Michiel Plomp over tuinen van de stadhouders Willem IV en V) en 15 oktober (Isabela Pombo Geertsema over kruidwis en heksenplanten).

Dinsdagavond 23 april a.s. staat de volgende Clusiuslezing op het programma, georganiseerd door de Clusiusstichting en de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus. We hebben Cécile Verburg bereid gevonden om te vertellen over:

Juffertjes in ‘t groen

De lezing vindt plaats in de Oranjerie van de Hortus botanicus Leiden en begint om 20.00 uur. Hierbij nodigen we u van harte uit deze lezing bij te wonen. Omdat de ruimte in de Oranjerie beperkt is, behandelen wij aanmeldingen op volgorde van binnenkomst.

Na afloop van de lezing kunt u gezellig napraten onder het genot van een drankje.

We horen graag z.s.m. of u aanwezig wilt zijn, er is deze keer geen livestream.

Meldt u zich alstublieft uiterlijk 15 april aan door een e-mail te sturen naar g.a.van.uffelen@hortus.leidenuniv.nl

Vrouwen zijn in de loop der eeuwen op verschillende manieren bezig geweest met planten. Dat kan zijn in de tuin, als plantenjager, als schilder van planten, als verzamelaar en onderzoeker, als schrijver en dichter, en als ontwerper van tuinen en openbaar groen. Aan al deze aspecten wordt in deze lezing aandacht besteed. Voorbij komen onder andere de Middeleeuwse abdis Hildegard von Bingen, de 17e eeuwse ondernemende vrouwen Agnes Block, Magdalena van Poulle en Maria Sibylla Merian, de bloem- en plantenschilderessen Maria van Oosterwijck, Alida Withoos, Johanna Helena Herolt, Maria Moninckx, tuinontwerpsters Ko Mulder, Gertrude Jekyll, Mien Ruys, Else Hoffa, Jaqueline van der Kloet en Modeste Herwig. Ook nemen we een kijkje op een Buitenplaats. De lezing is een ode aan deze vrouwen die ons nog steeds inspireren met hun liefde voor planten en hun kijk op groen.

Afbeelding: Agneta en Catharina de Neufville, detail van schilderij David, Agneta en hun dochter Catherina Neufville door Michiel van Musscher (1645 – 1705). Copyright: Amsterdam Museum.

Kunsthistorica Cécile Verburg geeft regelmatig kunsthistorische lezingen op velerlei gebied bij o.a. de Vrije Academie. De uitnodiging om een Clusiuslezing te houden viel bij haar in goede aarde, omdat zij zich als kunsthistorica ook bezig houdt met alles wat met tuinen te maken heeft. Zij is actief in het Singelpark Leiden en verbonden aan de Stichting Kastelen, Buitenplaatsen en Landgoederen. In Leiden heeft zij de Pilgrimstuin ontworpen met 17e eeuwse planten, zie het artikel in ‘Hortus Leiden’ 2020.

We hopen u te ontmoeten op 23 april!

Voorzitter John van Ruiten van de Vrienden heette de aanwezigen, mede namens de Clusiusstichting, welkom op deze derde en laatste Clusiuslezing van het seizoen 2023. Na twee keer onderwerpen dichter bij huis gehad te hebben (Boerhaave en de Flora Batava) gingen we nu de tropen in, namelijk in de mangrovebossen.

John introduceerde de spreekster Bregje van Wesenbeeck. Zij is wetenschappelijk directeur van het instituut Deltares te Delft dat zich richt op allerlei aspecten van watermanagement. Daarnaast is zij lector aan de Universiteit Delft. Ze studeerde biodiversiteit en evolutie aan de Universiteit van Amsterdam en promoveerde vervolgens in Groningen. Ook was zij een aantal jaren lid van de Wetenschappelijk raad van Stichting de Noordzee, een stichting die richt op bescherming en duurzaam gebruik van de Noordzee, één van de intensiefst bevaren, gebruikte en beviste zeeën in de wereld.

Bregje heeft samen met collega’s mangrovebossen in Indonesië onderzocht. Mangrovebossen komen voor bij tropische kusten en in estuaria die heel geleidelijk aflopen naar zee, zodat slib is blijven liggen. Het terrein was daardoor niet gemakkelijk. Lopen is niet mogelijk, het wordt een soort kruipen door de modder.

Mangrovebossen vind je dus in de tropen. Door klimaatverandering schuiven ze in Noord Amerika langs de kust op naar het noorden. In Europa gebeurt dat nog niet, omdat de Middellandse Zee er tussen zit.

Verschillende soorten mangroves hanteren verschillende strategieën om zuurstof bij hun wortels te krijgen. Uitlopers van hun wortels onder water naar boven, zodat die boven het water uitkomen. Of hun wortels vanuit de stam boven water laten beginnen.

Mangrovebossen hebben een aantal belangrijke functies, zoals:
– Kustbescherming, zo’n bos breekt golven en vermindert de kracht van de wind. Daardoor zijn de gevolgen van zware stormen en tsunami’s minder ernstig.
– Mangrovebossen zijn een kraamkamer voor vele soorten vis, zeer belangrijk voor de biodiversiteit aan de kusten. En voor de lokale vissers.
– Het binden van CO2. Niet alleen binden mangroven CO2 bij hun groei d.m.v. fotosynthese, ook voorkomen zij dat in de grond opgeslagen CO2 vrijkomt. Verlies je mangrove, dan komt deze CO2 vrij.
– Toerisme, men vindt het leuk door de bossen te kanoën of er via plankieren doorheen te lopen.

Bij zeespiegelstijging en/of inklinking van de grond moeten mangroven ruimte hebben om landinwaarts te groeien. Bouw je en dijk tussen de zee en mangroven, dan gaan mangroven die stromend water nodig hebben, dood. Bouw je een dijk te kort achter een mangrovebos, dan is er geen ruimte meer om landinwaarts te groeien. Bovendien verliezen plaatselijke visser hun haventjes als de dijk te dichtbij zee wordt gebouwd.

Mangrovebossen worden helaas zwaar bedreigd. Men legt bijvoorbeeld op grote schaal visvijvers aan waarin allerlei soorten vissen en garnalen worden gekweekt in het leefgebied van de mangroven. Of mangroven worden gekapt voor het hout dat plaatselijk voor van alles wordt gebruikt. En steden breiden zich in rap tempo uit richting de kust.

Bij Deltares is een lange, smalle waterbak aangelegd waarin golven van diverse sterktes kunnen worden opgewekt. Met behulp daarvan testen Bregje en haar collega’s hoeveel kracht van water bepaalde bomen, bijvoorbeeld wilgen, kunnen doorstaan. En wat het daarbij uitmaakt of er blaadjes aan die wilgen zitten of niet. Een aantal werkstudenten is een week bezig geweest om alle blaadjes van de testwilgen af te halen. Op deze manier kunnen verschijnselen die zich in de natuur voordoen in een laboratoriumsituatie worden getest.

Bovenstaande foto: Wilgen met blaadjes in de bak

Nadat Bregje een aantal vragen had beantwoord, bedankte John haar hartelijk voor haar mooie, interessante presentatie. We hebben er veel van geleerd. Als dank gaf hij haar het tentoonstellingsboek ‘Japan op de gevoelige plaat’ horend bij de gelijknamige tentoon-stelling in het Sieboldhuis. Tenslotte vermeldde John dat de eerste Clusiuslezing in 2024 gehouden zal worden op 23 april, verzorgd door Cécile Verburg over ‘tuinvrouwen’. Ook voor de agenda: De Vrienden organiseren hun Winterlezing op donderdag 25 januari. Daarna nodigde hij de aanwezigen uit nog wat na te praten onder het genot van een drankje.

Tekst: Adri Mulder Beeld: Adri Mulder en Deltares